What is Vipassana: नुकतंच माजी मंत्री धनंजय मुंडे हे इगतपुरी विपश्यना केंद्रातून परतले आहेत. त्यांनतर अनेकांना प्रश्न पडला आहे की, विपश्यना केंद्र म्हणजे नेमकं काय असतं? आणि याठिकाणी नेमकं काय केलं जात. आज आपण त्याबाबतच जाणून घेणार आहोत.
विपश्यना ध्यान हे बुद्धांच्या मूळ शिकवणींपासून निर्माण झालेले एक प्रकारचे ध्यान आहे. असे म्हटले जाते की जेव्हा ही प्रथा संपूर्ण जगातून आणि विशेषतः भारतातून नाहीशी झाली तेव्हा लोक ती विसरले, तेव्हा ती म्यानमार (बर्मा) मध्ये सुरू होती.
तिथून ती भारतात परत आली आणि आता ती पुन्हा जगभर पसरत आहे. असे म्हटले जाते की जर तुम्ही ही प्रथा १० दिवस केली तर तुम्ही केवळ शारीरिक आणि मानसिक पातळीवरच स्वतःला बळकट करत नाही तर दोन्ही पातळ्यांवर स्वतःला शुद्ध करता आणि नवीन चेतनेने स्वतःला सुसज्ज करता.
असे म्हणता येईल की ही प्रथा एखाद्याच्या आत्मविश्वास आणि मानसिक शक्तीला आव्हान देण्याचा आणि त्याची चाचणी घेण्याचा एक मार्ग आहे. आत्म-साक्षात्कार साध्य करण्यासाठी देखील ती उपयुक्त मानली जाते. जरी याचे अनेक अभ्यासक्रम आहेत, परंतु १० दिवसांची ही विपश्यना सर्वोत्तम मानली जाते.
विपश्यना ध्यान म्हणजे काय?
विपश्यना म्हणजे “गोष्टी प्रत्यक्षात जशा आहेत तशा पाहणे” आणि ही सर्वात प्राचीन भारतीय ध्यान तंत्रांपैकी एक आहे. ती १० दिवसांच्या अभ्यासक्रमात शिकवली जाते. या अभ्यासक्रमात, अनुभवी शिक्षकांच्या मार्गदर्शनाखाली अभ्यासक विपश्यनेच्या मूलभूत गोष्टी शिकतो.
विपश्यनेचा सराव हा आत्म-शोधाचा प्रवास आहे. तो स्वतःमधील प्राचीन शिकवणींच्या सत्यांचा अनुभव घेण्याची संधी देतो. या सरावाचे ध्येय मनाचे संपूर्ण शुद्धीकरण, करुणा आणि समता यासारख्या मूल्यांचा विकास आणि सहानुभूतीची वाढ आहे.
त्याचे तत्व काय आहे?
विपश्यनेचे मूळ तत्व असे आहे की सर्व मानसिक कलुषितता वास्तवाच्या खऱ्या स्वरूपाच्या मूलभूत अज्ञानातून उद्भवतात. हे मूलभूत अज्ञान सर्व दुःखांचे मूळ कारण आहे. विपश्यना ही वास्तवाच्या खऱ्या स्वरूपाची अंतर्दृष्टी विकसित करून या अज्ञानावर मात करण्याचा एक मार्ग आहे.
त्याचे अभ्यासक्रम कुठे चालवले जातात?
भारतात ११२ अधिकृत विपश्यना केंद्रे आहेत. तर १५ अनधिकृत केंद्रे आहेत. देशाच्या उत्तरेकडून दक्षिणेकडे आणि पूर्वेकडून पश्चिमेकडे पसरलेल्या जवळजवळ प्रत्येक राज्यात त्याची केंद्रे आहेत. काही राज्यांमध्ये फक्त एकच केंद्र आहे. तर मोठी लोकसंख्या असलेल्या काही राज्यांमध्ये जास्त केंद्रे आहेत. उदाहरणार्थ, बिहारमध्ये ५, छत्तीसगडमध्ये ४, गुजरातमध्ये ९, हरियाणामध्ये ४, कर्नाटकमध्ये ४, मध्य प्रदेशमध्ये ६, महाराष्ट्रात ३५, ओडिशामध्ये २, राजस्थानमध्ये ६, सिक्कीममध्ये २, तामिळनाडूमध्ये ४, तेलंगणा आणि आंध्र प्रदेशात १२, उत्तर प्रदेशात ६ आणि पश्चिम बंगालमध्ये २ केंद्रे आहेत. ही सर्व केंद्रे भारतातील विपश्यनाशी संबंधित एसएन गोएंका यांच्या संस्थेद्वारे चालवली जातात. ज्यांनी म्यानमारमधून ही साधना विद्या भारतात आणली आणि येथे तिचे पुनरुज्जीवन केले.
काय असतो दिनक्रम-
दहा दिवसांच्या साधना अभ्यासक्रमासाठी, एखाद्याला एक दिवस आधी केंद्रावर पोहोचावे लागते. हा अभ्यासक्रम दुसऱ्या दिवशी सकाळी सुरू होतो आणि तो दहा दिवस चालतो.
– यामध्ये, दररोज पहाटे ५ वाजता उठावे लागते. साधना अनेक भागांमध्ये होते आणि ती एकट्यानेही करावी लागते. या साधनेअंतर्गत, मौन राहावे लागते. बोलणे निषिद्ध आहे. डोळ्यांशी संपर्क साधता येत नाही. साधना जसजशी पुढे सरकते तसतसे ते कठीण होते. तासन्तास खोलीत एकटे बसूनही ते करावे लागते.
– सहभागी सर्व साधकांना रात्री १० वाजेपर्यंत झोपावे लागते. यामध्ये बोलणे निषिद्ध असल्याने आणि ध्यान करावे लागते आणि सतत एकाग्रतेने बसावे लागते, त्यामुळे शरीर, मन आणि मेंदूचे नवीन दरवाजे उघडू लागतात. नवीन अनुभव येतात.
असे म्हटले जाते की पहिले पाच दिवस कठीण असतात. दरम्यान, अनेक वेळा जर अनेक लोक ते सहन करू शकत नसतील तर ते ते मध्येच सोडून देतात. परंतु जे लोक या कोर्समध्ये ५-६ दिवस राहतात त्यांच्यासाठी पुढील साधनेत मग्न होणे स्वाभाविक होते, कारण शरीर, मन आणि मेंदू नवीन परिस्थितीशी पूर्णपणे जुळवून घेतात. यामध्ये नवीन प्रकारचे अनुभव येतात. शरीर आणि मन चेतना आणि जोमाने सुसज्ज होतात आणि स्वतःबद्दल खूप चांगले वाटू लागते.
